Adam Mickiewicz, największy polski poeta i jeden z najwybitniejszych poetów romantycznych na świecie, urodził się 24 grudnia 1798 roku w małej wiosce Zaosie, położonej w odległości 50 km na południe od Nowogródka. Folwark ten otrzymał w spadku ojciec poety, Mikołaj, po stryju swoim, Bazylim, zabitym przez Jana Saplicę. Mickiewiczowie mieszkali tu tylko dwa lata. W 1801r. przenieśli się na stałe do Nowogródka, a Zaosie przeszło w ręce Wincentego Stypułkowskiego, ożenionego z siostrą Mikołaja Mickiewicza, Barbarą. U ciotki swojej w Zaosiu bywał Mickiewicz kilkakrotnie w latach studenckich. Położoną niedaleko Zaosia Górę Żarnową i Jezioro Kołdyczewskie wprowadził potem do ballady Tukaj.
Wspomnienia z lat dziecinnych związane są przede wszystkim z Nowogródkiem, gdzie mieszkał w latach 1801 – 1815 kolejno w kilku domach, m. in. w tzw. dworku Danejków przy ulicy Żydowskiej oraz w wybudowanym w 1806r. przez ojca murowanym domu. Który po 1831r. został przez władze carskie skonfiskowany i sprzedany na licytacji. Obecnie w odbudowanym ze zniszczeń wojennych domu Mickiewiczów mieści się muzeum poety.
Adam wraz ze swoimi czterema braćmi: Franciszkiem, Aleksandrem, Jerzym i Antonim wychowywał się przede wszystkim pod opieką matki i opiekunki, szlachcianki Horbatowskiej, opowiadającej, jak po latach wspominał, podania o mieście stołecznym, pod którym rozwarła się przepaść i pochłonąwszy je, zalana została przez jezioro Świteź, o rybce – Świteziance, o trzech liliach, które wyrosły na grobie pana zabitego przez panią itp. Motywy te wykorzystał później w balladach.
We wrześniu 1807r. Adam wraz ze starszym bratem Franciszkiem został przyjęty do pierwszej klasy prowadzonej przez dominikanów szkoły powiatowej. W Nowogródku przyszły poeta zetknął się po raz pierwszy z ludową tradycją, która tak zaważyła na jego twórczości. W adwokackim biurze ojca obserwował „ostatnie egzemplarze starodawnej Litwy”, w szkole zawarł przyjaźń Janem Czeczotem, z rówieśnikami bawił się na okolicznych wzgórzach (co upamiętnił później w IV części Dziadów. Tutaj przeżył pierwszą miłość do Johasi, dla której przeznaczył pierwotnie balladę To lubię. W Nowogródku zlokalizował akcję Mieszka i Grażyny, księżniczką nowogrodzką uczynił bohaterkę Żywili, górę Mendoga wprowadził do ballady Ucieczka, a gaj Mendoga, rosnący koło fary, do Pana Tadeusza.
Po śmierci ojca Mickiewicz wychowywał się w Rucie u przyjaciela rodziny Mickiewiczów, sędziego Medarda Rostockiego. Rutę odwiedził także poeta w lipcu 1821 i 1822r. Pewne cechy Rostockiego złożyły się na postać Sędziego w Panu Tadeuszu. Ruta została wymieniona w balladzie To lubię.
W 1815 roku, po ukończeniu szkoły nowogródzkiej rozpoczął Adam Mickiewicz studia uniwersyteckie w Wilnie na wydziale matematyczno – przyrodniczym, ale już po pierwszym półroczu przeniósł się na kierunek nauczycielski wydziału literatury i sztuk wyzwolonych. Dyplomu ukończenia studiów poeta nie otrzymał, ponieważ złożył tylko pierwszą część egzaminu magisterskiego. Pobyt w Wilnie odegrał w życiu Mickiewicza decydują rolę. Tu były uczeń prowincjonalnej szkoły w Nowogródku zdobył wyższe wykształcenie, tu ukształtował się jako poeta romantyczny. Tu też zakochał się w Anieli Łyczkównie, a nawet bywał
w wileńskim domu jej rodziców w charakterze narzeczonego.
Ówczesne Wilno było centrum życia naukowego i kulturalnego ziem litewsko – ruskich, przyłączonych do cesarstwa rosyjskiego. Uniwersytet Wileński przeżywał wówczas okres swego największego rozkwitu. Wykładali tu m.in. bracia Jan i Andrzej Śniadeccy, profesor literatury polskiej Leon Borowski, profesor filologii klasycznej Ernest Groddeck, znakomity historyk i polityk Joachim Lelewel. To właśnie Lelewel pomagał Mickiewiczowi w ogłoszeniu młodzieńczych rozpraw (Uwagi nad Jagiellonidą Tomaszewskiego) i utworów. Jako cenzor podpisał w 1823r. zezwolenie na druk drugiego tomu Poezji. W latach 1822 – 1823 czynił starania o wyrobienie Mickiewiczowi paszportu na wyjazd za granicę, w 1824r. zabiegał o uwolnienie poety z więzienia, a nawet wspierał go finansowo. Wyrazem hołdu złożonego profesorowi był wiersz Mickiewicza Do Joachima Lelewela.
Na lata 1817 – 1823 przypada ożywiona działalność kilku patriotyczno-naukowych organizacji działających wśród młodzieży uniwersyteckiej i szkolnej na terenie Wilna. Wszystkie one powstały z inicjatywy i były podporządkowane założonemu w 1817r. Towarzystwu Filomatów (miłośników nauki), kierowanemu przez Józefa Jeżowskiego, Tomasza Zana, Adama Mickiewicza, Franciszka Malewskiego, Onufrego Pietraszkiewicza i Jana Czeczota.
Do najważniejszych, podległych filomatom związków należały: założony przez Mickiewicza i Zana w 1819r. Związek Przyjaciół, założone przez Zana w 1820r. Towarzystwo Promienistych oraz Związek Filaretów (miłośników cnoty), działający na terenie Wileńszczyzny w latach 1820 – 1823. Wszystkie te związki miały na celu ujęcie w ramy organizacyjne młodzieży wileńskiej i przygotowanie jej poprzez samokształcenie do działalności patriotyczno – politycznej.
Mickiewicz był autorem lub współautorem prawie wszystkich statutów i ustaw, na których została oparta działalność poszczególnych związków. Towarzystwo Filomatów miało ogromne znaczenie dla rozwoju charakteru i ukształtowania stosunku poety do świata. Słowo filomata w języku greckim znaczy: „miłośnik nauki, wiedzy”. Sami filomaci pojmowali je jako rozpowszechnienie, szczególnie wśród ludu, oświaty, a dewizą ich stały się słowa zaczerpnięte z Pieśni Mickiewicza: „Ojczyzna, nauka, cnota”, przy czym patriotyzm manifestowany był bardzo ostrożnie. Filomaci razem studiowali, mieli wspólne zainteresowania, wyznawali te same cele. Marzyli o odnowie ludzkości, chcieli wyplenić takie jej wady, jak np. niemoralność. zawiść, egoizm, kłamstwo, niemoralność. W wąskim gronie własne cele realizowali konsekwentnie, wierząc, że przyczynią się do ukształtowania lepszego pokolenia ludzi. Zawiązane przyjaźnie filomackie przetrwały wiele lat, o przyjaciołach pisał poeta w III części Dziadów.
Celem promienistych było doskonalenie się moralne. Głosili oni także hasła patriotyczne i niepodległościowe. Rektor uniwersytetu nakazał Zanowi przed wakacjami 1820 roku zawiesić działalność promienistych, a po wakacjach zażądał rozwiązania Koła. Zan spełnił polecenie, ale powołał nową organizację, którą nazwał Związkiem Filaretów i zapisał do niego wszystkich promienistych. Filareci skłaniali się bardziej ku prądom romantycznym, a na czoło haseł wysuwali sprawę niepodległości. Doszło do konfliktu między filomatami a filaretami. Mickiewicz opowiedział się po stronie filaretów, czemu dał wyraz w Odzie do młodości i Pieśni filaretów.
Rozpoczynając w 1815r. studia na uniwersytecie, nie dysponował Mickiewicz wystarczającym funduszem na utrzymanie się w ciągu czterech lat studiów. Za radą dziekana, ks. Józefa Mickiewicza, postanowił ubiegać się o rządowe stypendium w wysokości 150 rubli rocznie. We wrześniu 1815 roku złożył odpowiedni egzamin i zobowiązał się, że po skończeniu studiów pozostanie do dyspozycji władz uczelni i za każdy rok pobieranego stypendium będzie przez dwa lata pracował na stanowisku nauczyciela.
Zgodnie z tym zobowiązaniem przyjął Mickiewicz w sierpniu 1819r. wyznaczoną mu posadę nauczyciela w podległej uniwersytetowi szkole powiatowej w Kownie. Na stanowisku tym pracował do września 1823r., z wyjątkiem roku szkolnego 1821/22, w czasie którego przebywał na urlopie zdrowotnym. Jako nauczyciel najstarszych klas uczył historii, literatury i prawa.
W czasie wakacji w 1818r. dzięki Tomaszowi Zanowi nawiązał przyjacielskie stosunki z młodymi Wereszczakami (Michałowi dedykował balladę Świteź), a do Maryli zapłonął gorącą, młodzieńczą miłością. Maryla wyróżniała się na tle swojego środowiska oczytaniem, znajomością języków obcych (francuskiego, niemieckiego, włoskiego) oraz umiejętnością konwersacji. Kilkakrotny pobyt w Tuhanowiczach w latach 1818 – 1821, wspólne lektury z Marylą, wycieczki do romantycznych Płużyn, spacery sprzyjały rozwojowi wzajemnych uczuć.
Rodzina odrzuciła zaloty młodego nauczyciela jako kandydata do ręki zamożnej panny. Maryla wyszła 2 lutego 1821r. za mąż za hrabiego Wawrzyńca Puttkamera. Z Marylą widywał się Mickiewicz jeszcze w latach następnych w Płużynach albo w majątku Puttkamerów, Bolciennikach, koło Wilna. W sierpniu podawał z nią w Cyrynie do chrztu Franciszka Sakowicza. Ostatni raz spotkali się w Wilnie, na krótko przed zesłaniem poety do Rosji.
Tragiczna miłość do Maryli stała się tworzywem poetyckim IV części Dziadów. Z postacią Maryli związany jest również liryk Na Alpach w Splügen.
Lato 1821r. spędził Mickiewicz w Cyrynie (miejscowość tę wprowadził do Świtezi i IV części Dziadów) oraz w Płużynach, z którymi wiąże się powstanie ballad: Świteź, Rybka, Świtezianka.
Pierwszy tom Poezji Mickiewicza ukazał się na początku czerwca 1822r. Datę tę historycy literatury przyjęli jako początek epoki romantyzmu w Polsce. Poza cyklem Ballad i romansów tomik ten zawierał rozprawę O poezji romantycznej oraz kilka wierszy lirycznych.
W kwietniu 1823 roku ukazał się drugi tom Poezji. Na pierwszym miejscu znajduje się w nim poemat Grażyna. Został on napisany w ciągu lipca i sierpnia 1822r. w Szczorsach, dokąd Mickiewicz często wyjeżdżał, aby skorzystać z bogatych materiałów historycznych zgromadzonych w bibliotece Chreptowiczów. W tomiku zamieszczona została także II część Dziadów. Pierwsza, krótsza, redakcja tego utworu powstała w końcu 1820r. i została przedłożona do oceny profesorowi Borowskiemu, a następnie, w 1822r., poprawiona według jego uwag. Pewnych poprawek w tekście dokonał także Czeczot.
Między wrześniem a kwietniem 1822r. w czasie spędzonego w Wilnie urlopu zdrowotnego napisał Mickiewicz IV część Dziadów. Utwór został w dużej mierze ukształtowany na gruncie własnych przeżyć poety. Dramat Gustawa to echo nieszczęśliwej miłości poety do Maryli Wereszczakówny.
W 1823r. władze policyjne trafiły na ślad tajnych organizacji młodzieżowych, działających nie tylko w Wilnie, ale także w innych miastach Litwy. Książę Adam Czartoryski musiał ustąpić ze stanowiska kuratora okręgu szkolnego, a jego miejsce zajął senator Nowosilcow, wrogo ustosunkowany do Polaków. 3 maja jeden z uczniów gimnazjum przyuniwersyteckiego napisał na tablicy zdanie: „Niech żyje Konstytucja 3 maja”. Stało się to wydarzenie przyczyną pierwszych dochodzeń wśród młodzieży. Władze policyjne nadały także duży rozgłos sprawie pobicia przez studentów chorążego rosyjskiego Pełskiego na jednej z ulic Wilna. Rozpoczęły się aresztowania. Zatrzymano także kilku filomatów i filaretów. W końcu odbył się proces. Wyrokiem sądu niektórzy z działaczy skazani zostali na więzienie, inni na zsyłkę na Sybir lub w głąb Rosji. Do tych ostatnich należał Adam Mickiewicz.
25 października 1824r. poeta opuścił na zawsze rodzinne strony. Wraz z Jeżowskim, Malewskim, Pietraszkiewiczem, Sobolewskim, i Zalewskim odbył drogę z Wilna do Petersburga. W stolicy cesarstwa poeta nawiązał kontakt z kołem rewolucyjnych poetów rosyjskich, późniejszych uczestników tzw. powstania dekabrystów. Wkrótce musiał opuścić Petersburg, ponieważ otrzymał od ministra polecenie udania się do innej guberni. Mickiewicz wybrał Odessę, gdzie miał objąć posadę nauczyciela w liceum. Przybył tu 17 lutego 1825r. Posady nie otrzymał z powodu braku wolnego miejsca, ale przyznano mu stałą pensję. Zaprzyjaźnił się z najwybitniejszymi rodzinami odeskimi, a nawet z generałem Wittem (kuratorem okręgu szkolnego, którego skierowano do Odessy w celu wykrycia spisków) oraz Karoliną Sobańską, jak się później okazało agentką policji.
W maju 1825 roku Karol Marchocki zabrał Mickiewicza na wycieczkę w step, do swojego futoru Lubomiły. Wówczas odwiedził także poeta Akerman. Wrażenia z tej wycieczki stały się tworzywem artystycznym Stepów Akermańskich. Prawdopodobnie w końcu lipca 1825r. Mickiewicz po raz pierwszy wyprawił się na Krym, był w Eupatorii (Kozłowie), Symferopolu i koło Czatyrdahu. Znana wycieczka, z którą wiąże się cykl sonetów, odbyła się między 29 sierpnia a 15 października 1825r. Z Odessy towarzystwo, w którym znajdował się poeta, wyprawiło się statkiem do Eupatorii, a stamtąd główna trasa podróży prowadziła szlakiem na Symferopol, Bakczysaraj (wraz z przedmieściem Czufut-Kale) Bałakławę, Bajdary, Kikineis, Hurzuf, Ajudah, Ałusztę, Czatyrdah. Rezultatem tej wycieczki były Sonety krymskie, wydane w tomiku Sonety, w Moskwie w 1826r.
W końcu 1825r. Mickiewicz musiał opuścić Odessę, ponieważ władze zakazały byłym filomatom przebywania w południowych guberniach, pozostawiając swobodę wyboru miejsca stałego pobytu. Poeta wybrał Moskwę, gdzie miał zapewnioną posadę w kancelarii generał-gubernatora księcia Glicyna. Przybył tu 12 grudnia 1825r., dwa dni po wybuchu powstania dekabrystów w Petersburgu. Przeżycia związane z klęską zrywu znalazły odbicie w wierszu Do przyjaciół Moskali, a później w Konradzie Wallenrodzie. W Moskwie bywał poeta w wielkopańskich salonach, gdzie dyskutowano o sztuce, polityce, filozofii, chętnie słuchano poezji i muzyki. To tu zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Puszkinem. Obydwaj poeci byli stałymi gośćmi w najświetniejszym salonie literackim w Moskwie tamtych czasów, prowadzonym przez piękną Zeneidę Wołkońską. W jednym z pokoi urządziła między innymi zbiór muzeum przedmiotów starożytnych, co upamiętnił Mickiewicz w wierszu Na pokój grecki w domu księżnej Zeneidy Wołkońskiej w Moskwie. W salonie Wołkońskiej został przedstawiony bawiącej wówczas w Moskwie znakomitej polskiej pianistce Marii Szymanowskiej, z której młodszą córką, Celiną, zawarł po latach związek małżeński.
Trzykrotnie odwiedzał Mickiewicz Petersburg. Ostatni raz w kwietniu 1829r. Dzięki przyjaciołom polskim i rosyjskim 14 maja wyjechał do Kronsztadu, skąd następnego dnia na statku angielskim „Jerzy IV” opuścił granice państwa rosyjskiego.
Po wyjeździe z Rosji przybył Mickiewicz do Berlina, gdzie słuchał wykładów Hegla, następnie zwiedził Drezno i Pragę czeską. Przybywszy do Pragi poeta skontaktował się z Wacławem Hanką, czołowym przedstawicielem literatury czeskiej, i Franciszkiem Czelakowskim – poetą, późniejszym profesorem języka i literatury czeskiej na Uniwersytecie Praskim. Z Pragi wyjechał poeta do słynnego uzdrowiska Karlsbad, a następnie do Weimaru, gdzie złożył wizytę Goethemu. Niemiecki twórca w dowód uznania ofiarował mu swój autograf i gęsie pióro jako symbol twórczości poetyckiej. W Weimarze poznał słynnego rzeźbiarza francuskiego Dawida d′ Angers, który wykonał w brązie medalion z popiersiem Mickiewicza.
1 września 1829r. Mickiewicz wraz z przyjacielem Edwardem Odyńcem opuścili Weimar, by po przeszło dwóch tygodniach podróży dotrzeć do Szwajcarii, a następnie Włoch. Na przełęczy alpejskiej w Splügen, w dniu przeprawy, 25 września 1829r., powstał jeden z najpiękniejszych liryków Mickiewicza, w którym dał wyraz swej niezapomnianej miłości do Maryli.
Pobyt we Włoszech i zetkniecie się z największymi arcydziełami sztuki w Wenecji, Florencji czy Rzymie wywarły na poecie wielkie wrażenie. Podziw dla ruin starożytnego Rzymu oraz przyrody włoskiej wyraził poeta w wierszu Do Hanny. Wezwanie do Neapolu, będącym parafraza wiersza Goethego. Utwór ten pisany na cześć poznanej w Rzymie hrabianki Henrietty Ankwiczówny powstał w czasie wycieczki poety do Neapolu.
W grudniu 1830r. dotarła do Polaków we Włoszech wiadomość o wybuchu powstania listopadowego. Pierwszy wyruszył do kraju Stefan Garczyński, z którym Mickiewicz zaprzyjaźnił się we Włoszech. Sam poeta wyjechał z Rzymu dopiero 19 kwietnia 1831r. i przez Szwajcarię udał się do Paryża, skąd zamierzał pojechać do Londynu, a stamtąd do Kłajpedy na Litwie. Plan się nie powiódł. Około 11 sierpnia przybył Mickiewicz do Wielkopolski. Po krótkim pobycie w Poznaniu wyruszył do Kopaszewa. Jako gość wielu rodzin ziemiańskich (Gorzeńskich, Morawskich, Taczanowskich, Łubieńskich) przebywał w Poznańskiem około ośmiu miesięcy. Nie powiodły się próby przedostania się do Królestwa. Po klęsce powstania Mickiewicz udał się do Drezna. Tu przebywała nie tylko liczna kolonia polska, ale także oficerowie, żołnierze i działacze polityczni polscy udający się na Zachód na emigrację. To od nich dowiedział się wielu szczegółów o wydarzeniach podczas powstania. Napisał wówczas wiersze Śmierć Pułkownika i Redutę Ordona. Wiosna 1832 roku w Dreźnie powstaje również III część Dziadów.
Z Drezna wyjechał Mickiewicz pod koniec 1832r. do Paryża. Tu zetknął się z liczną emigracją polską, która toczyła spory na temat przyczyn klęski powstania. Obserwując toczące się kłótnie, pragnął poeta przeciwstawić się fali depresji, jaka ogarnęła Polaków, natchnąć rodaków wiarą we własne siły oraz w odzyskanie wolności. W 1832r. wydaje w Paryżu Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. W roku następnym był poeta przez kwartał redaktorem czasopisma „Pielgrzym Polski”, w którym zamieścił szereg artykułów politycznych. W tym też czasie ożenił się z poznaną w Moskwie Celiną Szymanowską. W lipcu 1834 roku ukazał się drukiem Pan Tadeusz. W połowie 1838r. Mickiewiczowie mieli już dwoje dzieci: Marię i Władysława. Kłopotom rodzinnym, związanym z chorobą żony, i stale pogarszającym się warunkom materialnym usiłował Mickiewicz zaradzić, obejmując w lecie 1839r. katedrę profesora literatury rzymskiej na uniwersytecie lozańskim w Szwajcarii. Wykłady cieszyły się dużym powodzeniem wśród studentów. W Lozannie powstał cykl wierszy lirycznych, zwanych dziś lirykami lozańskimi.
W październiku 1840r. Mickiewicz opuścił Szwajcarię i wrócił do Paryża. W grudniu rozpoczął wykłady w Collège de France i prowadził je przez cztery lata akademickie.
30 lipca 1841r. odwiedził poetę przybyły z Litwy Andrzej Towiański, filozof-mistyk nawołujący do moralnego doskonalenia się. Ujął on Mickiewicza przepowiednią odrodzenia Polski, głosił wiarę w nadejście nowej epoki, którą zrealizować ma on sam jako powołany do tej misji przez Boga, a na wzór Chrystusa musiał mieć wokół siebie grupę ludzi gotowych do szerzenia jego poglądów. Na realizatora planu wybrał Mickiewicza. Udało się Towiańskiemu zorganizować tzw. Koło Sprawy Bożej, ale przeciwko działalności „Mistrza” opowiedziały się ugrupowania emigracyjne, zarzucając mu nawet szpiegostwo na rzecz Rosji. Po wyjeździe Towiańskiego z Francji Mickiewicz kontynuował jego pracę do listopada 1846r.
Wypadki w Galicji i silne nastroje rewolucyjne w Paryżu zdecydowały o zerwaniu z „Mistrzem”. 7 lutego 1848r. poeta przyjeżdża do Rzymu, chcąc powołać tu zbrojny oddział, który u boku armii włoskiej stanie do walki z Austrią. 29 marca zostaje utworzony w Rzymie Legion Polski. Pierwsi jego ochotnicy podpisują Skład zasad ułożony przez Mickiewicza. 11 kwietnia wyjeżdża poeta z garstką pierwszych ochotników przez Liovarno, Florencję, Bolonię do Mediolanu. Po stłumieniu rewolucji we Włoszech w lecie 1849 roku upada tez Legion Polski.
W marcu 1849r. zakłada Mickiewicz w Paryżu dziennik francuski „Trybunę Ludów”. Czasopismo miało być organem wszystkich narodów walczących z despotyzmem. Poeta umieścił w nim około 100 artykułów poświęconych sytuacji we Francji, na Węgrzech, w Niemczech i Rosji. Sporo miejsca zajęły aktualne zagadnienia rewolucji i socjalizmu.
11 września 1855r. wyjechał Mickiewicz do Konstantynopola, gdzie zamierzał zorganizować legion polski w Turcji, który walczyłby przeciwko carskiej Rosji. Akcję tę chciał oprzeć na oddziałach tzw. kozaków ottomańskich, zorganizowanych w Turcji przez powieściopisarza Michała Czajkowskiego, zwanego Cadykiem Paszą. W toku prac nad organizacja legionu nastąpił zgon poety. Bezpośrednią przyczyną była epidemia cholery panująca wówczas w Turcji. Do trumny ubrano Mickiewicza w ulubioną czamarkę z kożuszkiem, na głowę włożono konfederatkę, którą poeta zwykle nosił. Pogrzeb stał się manifestacją na rzecz Polski oraz braterstwa ludów. Eksportacja zwłok Mickiewicza z Konstantynopola do Francji nastąpiła 30 grudnia 1855r. Ekshumacja zwłok poety i przełożenie jego szczątków do nowej ołowianej trumny odbyło się na cmentarzu w Montmorency 27 czerwca 1890r. Trumna z prochami Adama Mickiewicza dotarła do Krakowa 4 lipca. Tego dnia zorganizowano oficjalne uroczystości pogrzebowe. Student Władysław Lewicki powiedział m.in. słowa, które nigdy nie przestaną być aktualne:
Ty byłeś, jesteś i będziesz naszym ojcem, bratem, przyjacielem. Wierni duchowi nieśmiertelnego wieszcza (…) pragniemy zbudować gmach narodowej chwały i wielkości (…) w imię haseł Twoich, wielki piewco nasz (…) burzyć będziemy w ojczyźnie naszej (…) budowle samolubstwa, ciemnoty, kastowości, aby na tych gruzach lepszą zbudować przyszłość (…)
Po uroczystym nabożeństwie w katedrze wawelskiej zwłoki Mickiewicza spoczęły w sarkofagu w specjalnie urządzonej według projektu Sławomira Odrzywolskiego krypcie, w lewej części nawy katedry na Wawelu.
Wspomnienia z lat dziecinnych związane są przede wszystkim z Nowogródkiem, gdzie mieszkał w latach 1801 – 1815 kolejno w kilku domach, m. in. w tzw. dworku Danejków przy ulicy Żydowskiej oraz w wybudowanym w 1806r. przez ojca murowanym domu. Który po 1831r. został przez władze carskie skonfiskowany i sprzedany na licytacji. Obecnie w odbudowanym ze zniszczeń wojennych domu Mickiewiczów mieści się muzeum poety.
Adam wraz ze swoimi czterema braćmi: Franciszkiem, Aleksandrem, Jerzym i Antonim wychowywał się przede wszystkim pod opieką matki i opiekunki, szlachcianki Horbatowskiej, opowiadającej, jak po latach wspominał, podania o mieście stołecznym, pod którym rozwarła się przepaść i pochłonąwszy je, zalana została przez jezioro Świteź, o rybce – Świteziance, o trzech liliach, które wyrosły na grobie pana zabitego przez panią itp. Motywy te wykorzystał później w balladach.
We wrześniu 1807r. Adam wraz ze starszym bratem Franciszkiem został przyjęty do pierwszej klasy prowadzonej przez dominikanów szkoły powiatowej. W Nowogródku przyszły poeta zetknął się po raz pierwszy z ludową tradycją, która tak zaważyła na jego twórczości. W adwokackim biurze ojca obserwował „ostatnie egzemplarze starodawnej Litwy”, w szkole zawarł przyjaźń Janem Czeczotem, z rówieśnikami bawił się na okolicznych wzgórzach (co upamiętnił później w IV części Dziadów. Tutaj przeżył pierwszą miłość do Johasi, dla której przeznaczył pierwotnie balladę To lubię. W Nowogródku zlokalizował akcję Mieszka i Grażyny, księżniczką nowogrodzką uczynił bohaterkę Żywili, górę Mendoga wprowadził do ballady Ucieczka, a gaj Mendoga, rosnący koło fary, do Pana Tadeusza.
Po śmierci ojca Mickiewicz wychowywał się w Rucie u przyjaciela rodziny Mickiewiczów, sędziego Medarda Rostockiego. Rutę odwiedził także poeta w lipcu 1821 i 1822r. Pewne cechy Rostockiego złożyły się na postać Sędziego w Panu Tadeuszu. Ruta została wymieniona w balladzie To lubię.
W 1815 roku, po ukończeniu szkoły nowogródzkiej rozpoczął Adam Mickiewicz studia uniwersyteckie w Wilnie na wydziale matematyczno – przyrodniczym, ale już po pierwszym półroczu przeniósł się na kierunek nauczycielski wydziału literatury i sztuk wyzwolonych. Dyplomu ukończenia studiów poeta nie otrzymał, ponieważ złożył tylko pierwszą część egzaminu magisterskiego. Pobyt w Wilnie odegrał w życiu Mickiewicza decydują rolę. Tu były uczeń prowincjonalnej szkoły w Nowogródku zdobył wyższe wykształcenie, tu ukształtował się jako poeta romantyczny. Tu też zakochał się w Anieli Łyczkównie, a nawet bywał
w wileńskim domu jej rodziców w charakterze narzeczonego.
Ówczesne Wilno było centrum życia naukowego i kulturalnego ziem litewsko – ruskich, przyłączonych do cesarstwa rosyjskiego. Uniwersytet Wileński przeżywał wówczas okres swego największego rozkwitu. Wykładali tu m.in. bracia Jan i Andrzej Śniadeccy, profesor literatury polskiej Leon Borowski, profesor filologii klasycznej Ernest Groddeck, znakomity historyk i polityk Joachim Lelewel. To właśnie Lelewel pomagał Mickiewiczowi w ogłoszeniu młodzieńczych rozpraw (Uwagi nad Jagiellonidą Tomaszewskiego) i utworów. Jako cenzor podpisał w 1823r. zezwolenie na druk drugiego tomu Poezji. W latach 1822 – 1823 czynił starania o wyrobienie Mickiewiczowi paszportu na wyjazd za granicę, w 1824r. zabiegał o uwolnienie poety z więzienia, a nawet wspierał go finansowo. Wyrazem hołdu złożonego profesorowi był wiersz Mickiewicza Do Joachima Lelewela.
Na lata 1817 – 1823 przypada ożywiona działalność kilku patriotyczno-naukowych organizacji działających wśród młodzieży uniwersyteckiej i szkolnej na terenie Wilna. Wszystkie one powstały z inicjatywy i były podporządkowane założonemu w 1817r. Towarzystwu Filomatów (miłośników nauki), kierowanemu przez Józefa Jeżowskiego, Tomasza Zana, Adama Mickiewicza, Franciszka Malewskiego, Onufrego Pietraszkiewicza i Jana Czeczota.
Do najważniejszych, podległych filomatom związków należały: założony przez Mickiewicza i Zana w 1819r. Związek Przyjaciół, założone przez Zana w 1820r. Towarzystwo Promienistych oraz Związek Filaretów (miłośników cnoty), działający na terenie Wileńszczyzny w latach 1820 – 1823. Wszystkie te związki miały na celu ujęcie w ramy organizacyjne młodzieży wileńskiej i przygotowanie jej poprzez samokształcenie do działalności patriotyczno – politycznej.
Mickiewicz był autorem lub współautorem prawie wszystkich statutów i ustaw, na których została oparta działalność poszczególnych związków. Towarzystwo Filomatów miało ogromne znaczenie dla rozwoju charakteru i ukształtowania stosunku poety do świata. Słowo filomata w języku greckim znaczy: „miłośnik nauki, wiedzy”. Sami filomaci pojmowali je jako rozpowszechnienie, szczególnie wśród ludu, oświaty, a dewizą ich stały się słowa zaczerpnięte z Pieśni Mickiewicza: „Ojczyzna, nauka, cnota”, przy czym patriotyzm manifestowany był bardzo ostrożnie. Filomaci razem studiowali, mieli wspólne zainteresowania, wyznawali te same cele. Marzyli o odnowie ludzkości, chcieli wyplenić takie jej wady, jak np. niemoralność. zawiść, egoizm, kłamstwo, niemoralność. W wąskim gronie własne cele realizowali konsekwentnie, wierząc, że przyczynią się do ukształtowania lepszego pokolenia ludzi. Zawiązane przyjaźnie filomackie przetrwały wiele lat, o przyjaciołach pisał poeta w III części Dziadów.
Celem promienistych było doskonalenie się moralne. Głosili oni także hasła patriotyczne i niepodległościowe. Rektor uniwersytetu nakazał Zanowi przed wakacjami 1820 roku zawiesić działalność promienistych, a po wakacjach zażądał rozwiązania Koła. Zan spełnił polecenie, ale powołał nową organizację, którą nazwał Związkiem Filaretów i zapisał do niego wszystkich promienistych. Filareci skłaniali się bardziej ku prądom romantycznym, a na czoło haseł wysuwali sprawę niepodległości. Doszło do konfliktu między filomatami a filaretami. Mickiewicz opowiedział się po stronie filaretów, czemu dał wyraz w Odzie do młodości i Pieśni filaretów.
Rozpoczynając w 1815r. studia na uniwersytecie, nie dysponował Mickiewicz wystarczającym funduszem na utrzymanie się w ciągu czterech lat studiów. Za radą dziekana, ks. Józefa Mickiewicza, postanowił ubiegać się o rządowe stypendium w wysokości 150 rubli rocznie. We wrześniu 1815 roku złożył odpowiedni egzamin i zobowiązał się, że po skończeniu studiów pozostanie do dyspozycji władz uczelni i za każdy rok pobieranego stypendium będzie przez dwa lata pracował na stanowisku nauczyciela.
Zgodnie z tym zobowiązaniem przyjął Mickiewicz w sierpniu 1819r. wyznaczoną mu posadę nauczyciela w podległej uniwersytetowi szkole powiatowej w Kownie. Na stanowisku tym pracował do września 1823r., z wyjątkiem roku szkolnego 1821/22, w czasie którego przebywał na urlopie zdrowotnym. Jako nauczyciel najstarszych klas uczył historii, literatury i prawa.
W czasie wakacji w 1818r. dzięki Tomaszowi Zanowi nawiązał przyjacielskie stosunki z młodymi Wereszczakami (Michałowi dedykował balladę Świteź), a do Maryli zapłonął gorącą, młodzieńczą miłością. Maryla wyróżniała się na tle swojego środowiska oczytaniem, znajomością języków obcych (francuskiego, niemieckiego, włoskiego) oraz umiejętnością konwersacji. Kilkakrotny pobyt w Tuhanowiczach w latach 1818 – 1821, wspólne lektury z Marylą, wycieczki do romantycznych Płużyn, spacery sprzyjały rozwojowi wzajemnych uczuć.
Rodzina odrzuciła zaloty młodego nauczyciela jako kandydata do ręki zamożnej panny. Maryla wyszła 2 lutego 1821r. za mąż za hrabiego Wawrzyńca Puttkamera. Z Marylą widywał się Mickiewicz jeszcze w latach następnych w Płużynach albo w majątku Puttkamerów, Bolciennikach, koło Wilna. W sierpniu podawał z nią w Cyrynie do chrztu Franciszka Sakowicza. Ostatni raz spotkali się w Wilnie, na krótko przed zesłaniem poety do Rosji.
Tragiczna miłość do Maryli stała się tworzywem poetyckim IV części Dziadów. Z postacią Maryli związany jest również liryk Na Alpach w Splügen.
Lato 1821r. spędził Mickiewicz w Cyrynie (miejscowość tę wprowadził do Świtezi i IV części Dziadów) oraz w Płużynach, z którymi wiąże się powstanie ballad: Świteź, Rybka, Świtezianka.
Pierwszy tom Poezji Mickiewicza ukazał się na początku czerwca 1822r. Datę tę historycy literatury przyjęli jako początek epoki romantyzmu w Polsce. Poza cyklem Ballad i romansów tomik ten zawierał rozprawę O poezji romantycznej oraz kilka wierszy lirycznych.
W kwietniu 1823 roku ukazał się drugi tom Poezji. Na pierwszym miejscu znajduje się w nim poemat Grażyna. Został on napisany w ciągu lipca i sierpnia 1822r. w Szczorsach, dokąd Mickiewicz często wyjeżdżał, aby skorzystać z bogatych materiałów historycznych zgromadzonych w bibliotece Chreptowiczów. W tomiku zamieszczona została także II część Dziadów. Pierwsza, krótsza, redakcja tego utworu powstała w końcu 1820r. i została przedłożona do oceny profesorowi Borowskiemu, a następnie, w 1822r., poprawiona według jego uwag. Pewnych poprawek w tekście dokonał także Czeczot.
Między wrześniem a kwietniem 1822r. w czasie spędzonego w Wilnie urlopu zdrowotnego napisał Mickiewicz IV część Dziadów. Utwór został w dużej mierze ukształtowany na gruncie własnych przeżyć poety. Dramat Gustawa to echo nieszczęśliwej miłości poety do Maryli Wereszczakówny.
W 1823r. władze policyjne trafiły na ślad tajnych organizacji młodzieżowych, działających nie tylko w Wilnie, ale także w innych miastach Litwy. Książę Adam Czartoryski musiał ustąpić ze stanowiska kuratora okręgu szkolnego, a jego miejsce zajął senator Nowosilcow, wrogo ustosunkowany do Polaków. 3 maja jeden z uczniów gimnazjum przyuniwersyteckiego napisał na tablicy zdanie: „Niech żyje Konstytucja 3 maja”. Stało się to wydarzenie przyczyną pierwszych dochodzeń wśród młodzieży. Władze policyjne nadały także duży rozgłos sprawie pobicia przez studentów chorążego rosyjskiego Pełskiego na jednej z ulic Wilna. Rozpoczęły się aresztowania. Zatrzymano także kilku filomatów i filaretów. W końcu odbył się proces. Wyrokiem sądu niektórzy z działaczy skazani zostali na więzienie, inni na zsyłkę na Sybir lub w głąb Rosji. Do tych ostatnich należał Adam Mickiewicz.
25 października 1824r. poeta opuścił na zawsze rodzinne strony. Wraz z Jeżowskim, Malewskim, Pietraszkiewiczem, Sobolewskim, i Zalewskim odbył drogę z Wilna do Petersburga. W stolicy cesarstwa poeta nawiązał kontakt z kołem rewolucyjnych poetów rosyjskich, późniejszych uczestników tzw. powstania dekabrystów. Wkrótce musiał opuścić Petersburg, ponieważ otrzymał od ministra polecenie udania się do innej guberni. Mickiewicz wybrał Odessę, gdzie miał objąć posadę nauczyciela w liceum. Przybył tu 17 lutego 1825r. Posady nie otrzymał z powodu braku wolnego miejsca, ale przyznano mu stałą pensję. Zaprzyjaźnił się z najwybitniejszymi rodzinami odeskimi, a nawet z generałem Wittem (kuratorem okręgu szkolnego, którego skierowano do Odessy w celu wykrycia spisków) oraz Karoliną Sobańską, jak się później okazało agentką policji.
W maju 1825 roku Karol Marchocki zabrał Mickiewicza na wycieczkę w step, do swojego futoru Lubomiły. Wówczas odwiedził także poeta Akerman. Wrażenia z tej wycieczki stały się tworzywem artystycznym Stepów Akermańskich. Prawdopodobnie w końcu lipca 1825r. Mickiewicz po raz pierwszy wyprawił się na Krym, był w Eupatorii (Kozłowie), Symferopolu i koło Czatyrdahu. Znana wycieczka, z którą wiąże się cykl sonetów, odbyła się między 29 sierpnia a 15 października 1825r. Z Odessy towarzystwo, w którym znajdował się poeta, wyprawiło się statkiem do Eupatorii, a stamtąd główna trasa podróży prowadziła szlakiem na Symferopol, Bakczysaraj (wraz z przedmieściem Czufut-Kale) Bałakławę, Bajdary, Kikineis, Hurzuf, Ajudah, Ałusztę, Czatyrdah. Rezultatem tej wycieczki były Sonety krymskie, wydane w tomiku Sonety, w Moskwie w 1826r.
W końcu 1825r. Mickiewicz musiał opuścić Odessę, ponieważ władze zakazały byłym filomatom przebywania w południowych guberniach, pozostawiając swobodę wyboru miejsca stałego pobytu. Poeta wybrał Moskwę, gdzie miał zapewnioną posadę w kancelarii generał-gubernatora księcia Glicyna. Przybył tu 12 grudnia 1825r., dwa dni po wybuchu powstania dekabrystów w Petersburgu. Przeżycia związane z klęską zrywu znalazły odbicie w wierszu Do przyjaciół Moskali, a później w Konradzie Wallenrodzie. W Moskwie bywał poeta w wielkopańskich salonach, gdzie dyskutowano o sztuce, polityce, filozofii, chętnie słuchano poezji i muzyki. To tu zaprzyjaźnił się z Aleksandrem Puszkinem. Obydwaj poeci byli stałymi gośćmi w najświetniejszym salonie literackim w Moskwie tamtych czasów, prowadzonym przez piękną Zeneidę Wołkońską. W jednym z pokoi urządziła między innymi zbiór muzeum przedmiotów starożytnych, co upamiętnił Mickiewicz w wierszu Na pokój grecki w domu księżnej Zeneidy Wołkońskiej w Moskwie. W salonie Wołkońskiej został przedstawiony bawiącej wówczas w Moskwie znakomitej polskiej pianistce Marii Szymanowskiej, z której młodszą córką, Celiną, zawarł po latach związek małżeński.
Trzykrotnie odwiedzał Mickiewicz Petersburg. Ostatni raz w kwietniu 1829r. Dzięki przyjaciołom polskim i rosyjskim 14 maja wyjechał do Kronsztadu, skąd następnego dnia na statku angielskim „Jerzy IV” opuścił granice państwa rosyjskiego.
Po wyjeździe z Rosji przybył Mickiewicz do Berlina, gdzie słuchał wykładów Hegla, następnie zwiedził Drezno i Pragę czeską. Przybywszy do Pragi poeta skontaktował się z Wacławem Hanką, czołowym przedstawicielem literatury czeskiej, i Franciszkiem Czelakowskim – poetą, późniejszym profesorem języka i literatury czeskiej na Uniwersytecie Praskim. Z Pragi wyjechał poeta do słynnego uzdrowiska Karlsbad, a następnie do Weimaru, gdzie złożył wizytę Goethemu. Niemiecki twórca w dowód uznania ofiarował mu swój autograf i gęsie pióro jako symbol twórczości poetyckiej. W Weimarze poznał słynnego rzeźbiarza francuskiego Dawida d′ Angers, który wykonał w brązie medalion z popiersiem Mickiewicza.
1 września 1829r. Mickiewicz wraz z przyjacielem Edwardem Odyńcem opuścili Weimar, by po przeszło dwóch tygodniach podróży dotrzeć do Szwajcarii, a następnie Włoch. Na przełęczy alpejskiej w Splügen, w dniu przeprawy, 25 września 1829r., powstał jeden z najpiękniejszych liryków Mickiewicza, w którym dał wyraz swej niezapomnianej miłości do Maryli.
Pobyt we Włoszech i zetkniecie się z największymi arcydziełami sztuki w Wenecji, Florencji czy Rzymie wywarły na poecie wielkie wrażenie. Podziw dla ruin starożytnego Rzymu oraz przyrody włoskiej wyraził poeta w wierszu Do Hanny. Wezwanie do Neapolu, będącym parafraza wiersza Goethego. Utwór ten pisany na cześć poznanej w Rzymie hrabianki Henrietty Ankwiczówny powstał w czasie wycieczki poety do Neapolu.
W grudniu 1830r. dotarła do Polaków we Włoszech wiadomość o wybuchu powstania listopadowego. Pierwszy wyruszył do kraju Stefan Garczyński, z którym Mickiewicz zaprzyjaźnił się we Włoszech. Sam poeta wyjechał z Rzymu dopiero 19 kwietnia 1831r. i przez Szwajcarię udał się do Paryża, skąd zamierzał pojechać do Londynu, a stamtąd do Kłajpedy na Litwie. Plan się nie powiódł. Około 11 sierpnia przybył Mickiewicz do Wielkopolski. Po krótkim pobycie w Poznaniu wyruszył do Kopaszewa. Jako gość wielu rodzin ziemiańskich (Gorzeńskich, Morawskich, Taczanowskich, Łubieńskich) przebywał w Poznańskiem około ośmiu miesięcy. Nie powiodły się próby przedostania się do Królestwa. Po klęsce powstania Mickiewicz udał się do Drezna. Tu przebywała nie tylko liczna kolonia polska, ale także oficerowie, żołnierze i działacze polityczni polscy udający się na Zachód na emigrację. To od nich dowiedział się wielu szczegółów o wydarzeniach podczas powstania. Napisał wówczas wiersze Śmierć Pułkownika i Redutę Ordona. Wiosna 1832 roku w Dreźnie powstaje również III część Dziadów.
Z Drezna wyjechał Mickiewicz pod koniec 1832r. do Paryża. Tu zetknął się z liczną emigracją polską, która toczyła spory na temat przyczyn klęski powstania. Obserwując toczące się kłótnie, pragnął poeta przeciwstawić się fali depresji, jaka ogarnęła Polaków, natchnąć rodaków wiarą we własne siły oraz w odzyskanie wolności. W 1832r. wydaje w Paryżu Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. W roku następnym był poeta przez kwartał redaktorem czasopisma „Pielgrzym Polski”, w którym zamieścił szereg artykułów politycznych. W tym też czasie ożenił się z poznaną w Moskwie Celiną Szymanowską. W lipcu 1834 roku ukazał się drukiem Pan Tadeusz. W połowie 1838r. Mickiewiczowie mieli już dwoje dzieci: Marię i Władysława. Kłopotom rodzinnym, związanym z chorobą żony, i stale pogarszającym się warunkom materialnym usiłował Mickiewicz zaradzić, obejmując w lecie 1839r. katedrę profesora literatury rzymskiej na uniwersytecie lozańskim w Szwajcarii. Wykłady cieszyły się dużym powodzeniem wśród studentów. W Lozannie powstał cykl wierszy lirycznych, zwanych dziś lirykami lozańskimi.
W październiku 1840r. Mickiewicz opuścił Szwajcarię i wrócił do Paryża. W grudniu rozpoczął wykłady w Collège de France i prowadził je przez cztery lata akademickie.
30 lipca 1841r. odwiedził poetę przybyły z Litwy Andrzej Towiański, filozof-mistyk nawołujący do moralnego doskonalenia się. Ujął on Mickiewicza przepowiednią odrodzenia Polski, głosił wiarę w nadejście nowej epoki, którą zrealizować ma on sam jako powołany do tej misji przez Boga, a na wzór Chrystusa musiał mieć wokół siebie grupę ludzi gotowych do szerzenia jego poglądów. Na realizatora planu wybrał Mickiewicza. Udało się Towiańskiemu zorganizować tzw. Koło Sprawy Bożej, ale przeciwko działalności „Mistrza” opowiedziały się ugrupowania emigracyjne, zarzucając mu nawet szpiegostwo na rzecz Rosji. Po wyjeździe Towiańskiego z Francji Mickiewicz kontynuował jego pracę do listopada 1846r.
Wypadki w Galicji i silne nastroje rewolucyjne w Paryżu zdecydowały o zerwaniu z „Mistrzem”. 7 lutego 1848r. poeta przyjeżdża do Rzymu, chcąc powołać tu zbrojny oddział, który u boku armii włoskiej stanie do walki z Austrią. 29 marca zostaje utworzony w Rzymie Legion Polski. Pierwsi jego ochotnicy podpisują Skład zasad ułożony przez Mickiewicza. 11 kwietnia wyjeżdża poeta z garstką pierwszych ochotników przez Liovarno, Florencję, Bolonię do Mediolanu. Po stłumieniu rewolucji we Włoszech w lecie 1849 roku upada tez Legion Polski.
W marcu 1849r. zakłada Mickiewicz w Paryżu dziennik francuski „Trybunę Ludów”. Czasopismo miało być organem wszystkich narodów walczących z despotyzmem. Poeta umieścił w nim około 100 artykułów poświęconych sytuacji we Francji, na Węgrzech, w Niemczech i Rosji. Sporo miejsca zajęły aktualne zagadnienia rewolucji i socjalizmu.
11 września 1855r. wyjechał Mickiewicz do Konstantynopola, gdzie zamierzał zorganizować legion polski w Turcji, który walczyłby przeciwko carskiej Rosji. Akcję tę chciał oprzeć na oddziałach tzw. kozaków ottomańskich, zorganizowanych w Turcji przez powieściopisarza Michała Czajkowskiego, zwanego Cadykiem Paszą. W toku prac nad organizacja legionu nastąpił zgon poety. Bezpośrednią przyczyną była epidemia cholery panująca wówczas w Turcji. Do trumny ubrano Mickiewicza w ulubioną czamarkę z kożuszkiem, na głowę włożono konfederatkę, którą poeta zwykle nosił. Pogrzeb stał się manifestacją na rzecz Polski oraz braterstwa ludów. Eksportacja zwłok Mickiewicza z Konstantynopola do Francji nastąpiła 30 grudnia 1855r. Ekshumacja zwłok poety i przełożenie jego szczątków do nowej ołowianej trumny odbyło się na cmentarzu w Montmorency 27 czerwca 1890r. Trumna z prochami Adama Mickiewicza dotarła do Krakowa 4 lipca. Tego dnia zorganizowano oficjalne uroczystości pogrzebowe. Student Władysław Lewicki powiedział m.in. słowa, które nigdy nie przestaną być aktualne:
Ty byłeś, jesteś i będziesz naszym ojcem, bratem, przyjacielem. Wierni duchowi nieśmiertelnego wieszcza (…) pragniemy zbudować gmach narodowej chwały i wielkości (…) w imię haseł Twoich, wielki piewco nasz (…) burzyć będziemy w ojczyźnie naszej (…) budowle samolubstwa, ciemnoty, kastowości, aby na tych gruzach lepszą zbudować przyszłość (…)
Po uroczystym nabożeństwie w katedrze wawelskiej zwłoki Mickiewicza spoczęły w sarkofagu w specjalnie urządzonej według projektu Sławomira Odrzywolskiego krypcie, w lewej części nawy katedry na Wawelu.